Generalplan Ost czyli Generalny Plan Wschodni (w skrócie GPO) był planem III Rzeszy na przeprowadzenie ludobójstwa i czystek etnicznych wśród ludności słowiańskiej. Celem było skolonizowanie podbitych terytoriów w Europie Wschodniej i Południowej, zdobycie tzw. Lebensraum czyli przestrzeni życiowej. Nie istniała ostateczna, czy też oficjalnie obowiązująca wersja planu, pomiędzy 1940 a 1942 sporządzono kolejne 4 wersje, wszystkie zawierały tylko ogólne zarysy kolonizacji. Było to zgodne z praktykowaną w III Rzeszy zasadą wodzostwa. Ważne decyzje podejmowali przywódcy hitlerowscy jednoosobowo, a wszystkie uprzednie plany a nawet formalnie obowiązujące prawo były tylko narzędziami w drodze do celu. Ten zaś określały osobiste spotkania przywódców partyjnych i ogólne instrukcje Hitlera.
W taki sposób na podstawie rasistowskiej ideologii i forsowanej przez Hitlera doktryny podboju ziem na wschodzie i podporządkowaniu ich rasie germańskiej, w wyniku doświadczeń okupacji Polski i operacji Barbarossa hitlerowcy równolegle opracowywali założenia teoretyczne działań mających nastąpić w przyszłości jak i podejmowali działania zgodne z tym planem. Pełna realizacja GPO miała nastąpić po ostatecznym zwycięstwem, którego definicja również zmieniała się z czasem. Początkowo było to szybkie zakończenie Operacji Barbarossa i po zniszczeniu sił sowieckich dojście do Uralu, potem już tylko utrzymanie limesu z trwającymi być może dziesięciolecia lokalnymi wojnami na obszarze pomiędzy Moskwą a Uralem. Jakkolwiek rozumiane ostateczne zwycięstwo oznaczało trwałą stabilizację na wschodzie i możliwość demobilizacji i przegrupowania sił na interior III Rzeszy. Tylko nieustanne wykrwawianie się Wehrmachtu w walce na śmierć i życie dawało Słowianom żyjącym pod okupacją hitlerowską perspektywę na odwleczenie wdrożenia zbrodniczej polityki OGP w pełnej skali. ale nawet bez tego okupacja oznaczała głód, prześladowania, eksploatację i eksterminację. Bezpośrednio i pośrednio w wyniku działań podjętych w zgodzie z założeniami OGP zginęło miliony ludzi. Na niektórych obszarach (Kraj Warty, Zamojszczyzna) Niemcy wdrożyli OGP w praktycznym zakresie, był to eksperyment i zapowiedź tego co czekało resztę Europy.
Od klęski pod Stalingradem i wzięcia do niewoli całej 6. Armii w lutym 1943 sytuacja uległa zmianie. Skończyło się produkowanie kolejnych planów, zbrodnicza polityka na terenach okupowanych podporządkowana była utrzymaniu wysiłku wojennego, a nie realizacji rasistowskiej utopii. Nie dotyczyło to ludzi skazanych na całkowitą zagładę: Żydów i Cyganów. Holokaust realizowano niezależnie od sytuacji na froncie. Ich jednak dotyczył plan konferencji w Wanssee. GPO był planem częściowego wyniszczenia i podporządkowania ludności słowiańskiej.
Na plan składały się zniewolenie, przesiedlenia, i masowe morderstwa elit narodów słowiańskich i bałtyjskich (gł Litwinów). Lebensraum Drang nach Osten i Neue Ordnung.
- Pierwsza wersja GPO została opracowana przez RKFDV (niem. Reichskommissar für die Festigung deutschen Volkstums - Komisariat Rzeszy do spraw Umacniania Niemczyzny) w połowie 1940 po pierwszych miesiącach okupacji Polski i podczas wymiany ludności z sowietami.
- Drugą stworzył zespół Erharda Wetzela z RSHA w kwietniu 1942, kiedy ruszyła kolejna ofensywa w głąb Rosji.
- Trzecia jest datowana na czerwiec 1942.
- Ostatnia znana, czwarta została wydana przez RKFDV z datą 29 października 1942, w tym czasie mówiono o zdobyciu Stalingradu jako o rzeczy pewnej.
Po Stalingradzie zawieszono planowanie kolonizacji i stopniowo porzucano te elementy, które lokalnie zostały wdrożone. Koszty wdrożenia wahały się do 40 do 67 miliardów RM, ta druga liczba jest porównywalna z całym budżetem III Rzeszy na 1941. Plan z czerwca 1942 przewidywał wydatki budżetowe w wysokości 45.7 mld RM na reformy rolne, rozwój rolnictwa i stworzenie infrastruktury transportowej. Pozostałe działania miały zostać pokryte ze źródeł komercyjnych.
Plany powstawały w RSHA pod kierownictwem Himmlera. Dokonano szeregu poprawek pomiędzy czerwcem 1941 (Barbarossa) a wiosną 1942. Był ściśle tajny i dostęp mieli tylko najwyżsi urzędnicy RSHA, MSW i Ostministerium. Jak to wynika z zeznań podczas procesów norymberskich złożonych przez Hansa Erlicha (wysoki urzędnik RSHA) pierwsza wersja planu zostałą naszkicowana w 1940 po uprzednich Ostforschung czyli całej serii studiów i projektów badawczych ośrodków akademickich badających sprawy wschodnie na przestrzeni wielu lat, to one zapewniły niezbędne dane. Dyskusje na ten temat zaczęły się jeszcze przed wybuchem wojny. Podczas procesu urzędników RuSHa zeznawał Erich von dem Bach Zelewski, Himmler miał powiedzieć, że "To kwestia przetrwania, dlatego będzie bezlitosna walka rasowa, podczas której 20 do 30 milionów Słowian i Żydów wyginie w wyniku działań wojennych i kryzysów żywnościowych". Poważną zmianę wprowadzono 24 czerwca 1941 dwa dni po rozpoczęciu Operacji Barbarossa, kiedy to kwestia żydowska zostałą wyłączona z GPO i uzyskała autonomiczny priorytet.
Prawie cała dokumentacja dotycząca GPO została celowo zniszczona pod koniec wojny i nie odnaleziono pełnego tekstu, żadnej z wersji planu, ale szereg dokumentów powołuje się na niego lub go uzupełnia. Większość tego co wiemy na temat GPO to rekonstrukcja opracowana na podstawie notatek, zeznań, streszczeń i innych dokumentów.
Najważniejszym dokumentem pozwalającym zrekonstruować GPO jest memorandum Erharda Wetzela z 27 kwietnia 1942 "Opinia i refleksje nt głównego planu Reichsführera SS dla Wschodu." Pojawił się on dopiero w 1957. Hitler usiłując przekonać sceptyków wskazał na obojętność świata wobec zagłady Armeńczyków, z czego miało wynikać, że Niemcy nie poniosą żadnej odpowiedzialności za zbrodnie. Z czasem ta teza stała się znana jako "cytat armeński".
Ostateczna wersja była podzielona na dwie części:
- Mały Plan (niem. Kleine Planung) dotyczący działań podjętych podczas wojny.
- Wielki Plan (niem. Grosse Planung) określający działania po ostatecznym zwycięstwie w perspektywie 25 do 30 lat.
Oba zakładały czystki etniczne, w czerwcu 1941 mowa była o deportacji 31 mln Słowian na Syberię.
Pojawiają się rozmaite liczby ludzi przeznaczonych do przesiedlenia lub wyniszczenia. Celem jest germanizacja ziemi. W perspektywie 10 lat plan zakłada wyniszczenie, przesiedlenie i germanizację lub zniewolenie większości Słowian żyjących za linią frontu. "Mały Plan" został wprowadzony w życie już w końcu listopada 1939 po podbiciu Polski. Wysiedlenia z terenów włączonych do Rzeszy najpierw do Generalnej Guberni, potem Polenlager. Po ostatecznym zwycięstwie planowano przesiedlenie 45 mln nie dających się zgermanizować ludzi ze środkowej i wschodniej Europy. z tego 31 mln było rasowo niepożądane. Oznaczało to wysiedlenie na Syberię 85% Litwinów, 75% Białorusinów i 65% Ukraińców. 14 mln miało pozostać w roli niewolników. W opróżnione przez wysiedlenia miejsce miano sprowadzić 8 do 10 mln Niemców, ponieważ była to wciąż za mała liczba by zasiedlić te tereny, planowano sprowadzić też ludzi znajdujących się rasowo pomiędzy Niemcami a Rosjanami (niem. Mittelschicht), czyli np. Czechów i Łotyszy.
Zgodnie z nazistowską ideologią próby germanizacji miano podjąć tylko wobec wartościowego rasowo elementu, który był pożądany w Rzeszy. Plan zakładał odmienne traktowanie poszczególnych narodów, a nawet grup w ich obrębie. Usiłowano stworzyć kryteria rasowe, pomagające określić czy dana grupa ma podlegać germanizacji. Stosowane były one bardziej liberalnie w odniesieniu do narodów uznanych za podatne na germanizację, czyli jeśli materiał rasowy (niem. rassische Substanz) i poziom kultury był lepszy. Plan zakładał, że dotyczy to narodów bałtyjskich. Erhard Wetzel uważał, że cały naród estoński i większość Łotyszy. Z drugiej strony Litwini byli uważani za mniej pożądanych, bo "przyswoili za dużo słowiańskiej krwi", Himmler uważał, że wszystkich powinno się deportować na wschód. Uważał ich za "podrzędną rasę". Natomiast sprzyjał germanizacji Alzacji Lotaryngii, granicznych obszarów Słowenii (Górna Karniola i Południowa Styria), oraz Czechy i Morawy.
Litwa, Łotwa i Estonia zostały pozbawione państwowości, a ich obszary zostały poddane niemieckiej kolonizacji. Oznaczało o wysiedlenia, choć w łagodniejszej formie niż planowe deportacje Słowian na Syberię. W przeciągu 20-25 lat mieli zostać całkowicie zniemczeni i pozbawieni obecnej tożsamości narodowej.
Heim ins Reich - akcja osiedlenia Niemców.
W 1941 zapadła decyzja o całkowitej likwidacji narodu polskiego, w ciągu 15 do 20 lat obszar byłej Polski oczyszczony ze Słowian miał być zasiedlony przez niemieckich kolonistów. Większość Polaków pozbawiona przywódców, inteligencji i dostępu do edukacji i kultury miała zostać wysłana na Syberię i rozproszona. Wykształcenie miało pozwalać na podstawowe rachunki i znajomość poleceń wydawanych po niemiecku. W rezultacie Polacy jako naród mieli przestać istnieć.
Wg planu do 1952 na obszarach polskich miało pozostać tylko 3-4 mln niezgermanizowanych Polaków, wyłącznie chłopów. Nie mogli zawierać związków małżeńskich i mieli być pozbawieni opieki medycznej. Rozważano wprowadzenie opracowamych w obozach koncentracyjnych metod masowej sterylizacji. Tzw. Wehrbauer czyli żołnierze - rolnicy mieli być osadzeni w ufortyfikowanej linii osiedli, co miało zapobiec ewentualnemu odrodzeniu cywilizacji za Uralem. Twarda rasa chłopska miała służyć jako zapora przed Japonią, która miała własną Greater East Asia Co-Prosperity Sphere. Jak widać zakładano całkowite unicestwienie sowietów.
Przejęcie źródeł zaopatrzenia w żywność na Ukrainie miało doprowadzić do kolejnego głodu i depopulacji. Żołnierzom radzono utwardzenie serc wobec głodujących chłopów, mówiono im, że każdy kęs dany im jest ukradziony Niemcom i zagraża narodowi niemieckiemu.
Polityka wobec narodów słowiańskich byłą zróżnicowana. Np od września 1939 Operacja Tannenberg, której kontynuacją byłą akcja A-B w 1940 miała zlikwidować polską inteligencję, podczas kiedy czeskiej częściowo pozwolono wyemigrować. Spore obszary Poslki zostały włąvzone do Rzeszy a z reszty utworzono Gubernatorstwo, podczas kiedy Słowacja byłą przynajmniej teoretycznie niezależnym państwem, natomiast z Czech i Moraw utworzono Protektorat (po włączeniu Sudetenlandu do Rzeszy). Większość z 12 mln przymusowych robotników to byli Słowianie z Polski i byłych republik sowieckich.
Jeden z zarzutów postawionych Eichmannowi - odpowiedzialnemu za transporty ludzi podczas Holokaustu - była deportacja 500 tys Polaków. Eichmann został uznany za winnego wszystkich postawionych zarzutów. Podczas Procesów Norymberskich uznano, że celem nazistowskiej polityki wobec Żydów i Polaków byłą eksterminacja, i miała wszystkie cechy ludobójstwa w biologicznym znaczeniu tego pojęcia.
Ok 6 mln obywateli Polski zginęło podczas wojny, jest to 1/5 populacji. Oficjalne polskie dane z 1947 mówią o 6028 tys zabitych, z czego 3 mln stanowią polscy Żydzi. Czesław Łuczak już po upadku komunizmu ocenia, że zginęło 3 mln Żydów, 2 mln Polaków i 1 mln innych narodowości, o których władze komunistyczne nie mówiły. W 2009 IPN opublikował "Polska 1939–1945. Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami", który określał straty polskie na 5,6 do 5,8 mln Polaków i Żydów, z czego 150 tys to ofiary systemu sowieckiego.
1995 M.V. Philimoshin, pracownik rosyjskiego MON oszacował straty cywilne na obszarach pod okupacją niemiecką na 13.7 mln, przy czym 7,4 mln zginęło bezpośrednio w wyniku działań wojennych. 2,1 mln ofiar pracy przymusowej w Niemczech, 4,1 mln ofiar głodu spowodowanego polityką rekwizycji. Cywilne straty to np ofiary oblężenia Leningradu, wg Davida Glanza szacunki sowieckie z 1945 prezentowane na procesach norymberskich to 642 tys ludzi, w 1965 już ponad 800 tys, a w 2000 milion.
- Rosjanie 50-60% wymordowane, 15% zesłane na Syberię
- Estończycy prawie 50%
- Łotysze 50%
- Czesi 50%
- Ukraińcy 65%
- Białorusini 75%
- Polacy 20 mln, albo 80-85%
- Litwini 85%